Венко Марковски - што да се прави?

Не сум забележала кога, ама во периодов од изминативе 4 години (бидејќи кога и предавав на минатата генерација го немаше) во програмата за трета година македонски јазик и литература е вметнат и Венко Марковски. И, во принцип не би имала ништо против тоа, кога како држава би зазеле определен став кон неговата личност и дело. Кога барем би го имале во учебникот и сите професори по македонски би се ограничиле на информациите дадени таму и на дел од неговото творештво. Но, не е така.

Цел денешен ден го потрошив на Венко Марковски. Сè што имаше по нетов за него испрочитав – на македонски и бугарски јазик. И до каков заклучок дојдов? Искрено – до никаков. Целосно контроверзен лик од времето на создавањето на СФРЈ, преку Информбирото – па до денес. Односно, толку се спротивни ставовите на луѓето во врска со него што не може да се дојде до некоја средина, да се пронајде некоја релативна вистина.

Ставот на неговите македонски современици е дека е предавник – човек кој емигрирал во Бугарија и работел за нејзините интереси – откажувајќи се од македонскиот јазик, негирајќи ја македонската нација. Ставот на бугарските – се разбира е позитивен – дека тој е освестен Бугарин, академик во Бугарската академија на науките, му даваат огромни признанија, награди и повластици – куќа, кола, возач, средства за живот.

Накратко – тој е од Скопје, бил напреден младинец, оформил литературен кружок во кој биле и Кочо Рацин и Коле Неделковски, се залагал да го употребуваат македонскиот јазик во творбите што ќе ги создаваат, да ја проучуваат македонската историја и сл. Неговите две мали збирки песни напишани на македонски јазик „Народни бигори“ и „Огинот“ се издадени во Софија 1938 година, една година пред Рациновите „Бели мугри“. Тоа го прави основоположник на македонската современа поезија. (Но! Јас пред некоја година првпат слушнав за него.) Потоа учествувал во сите три комисии за нострификација на македонскиот јазик – и бил против тоа македонската азбука да биде како Вуковата, односно сметал дека треба да се има посебни знаци за меките к,г,л,н, дека треба да се воведе ѕ и да остане ъ (тврдиот ер.) Тука започнуваат проблемите. Целата таа група Македонци кои биле против Вуковата азбука, односно србизација на јазикот се сметале за пробугарски настроени. Таа група, на чело со Ченто биле и за обединета и самостојна Македонија, практично незадоволни од делумно слободната Македонија во рамките на ФНРЈ. Сите настрадале. Па и Венко. Набрзо, со образложение дека предал партиски тајни тој е исклучен од КПМ. Во наредниот период тој се посветува на творештвото и е плоден поет. Но, неговата пиеса во стихови „За родниот кат“ имала само една изведба, а потоа била тргната од репертоарот, а текстот е уништен (изгубен е). Димитар Митрев објавува крајно негативна критика за пиесата. И за сите негови следни дела исто. Како надежен поет на почетокот воздигнуван и сакан од публиката, наеднаш тој е шиканиран, критикуван и на крајот игнориран. Кон крајот на 1950 година е затворен и принуден да даде изјава во весникот Нова Македонија, односно, таканаречено покајничко писмо во кое вели: „Се исправам како тежок грешник (...) Голем дел, а можеби основниот, главниот дел за сето тоа лежи во мене самиот. Јас сум едно големо капризно дете, разгалено од успесите, дете кое смета дека сите се должни да му угодуваат. Амбициозен до болест, нетактичен до самозаборавност, честољубив до претераност“. Верувам дека за човек да напише ВО ВЕСНИК вакво нешто за себе – мора да биде силно притиснат. А отприлика знаеме како притискала комунистичката југословенска власт. По оваа изјава веднаш добива можност да издаде збирка „Стихови“ и да му се изведува драмата „Гоце“ во Македонскиот народен театар – ќе му дојде ова мило за драго. Најголема несреќа го снаоѓа кога за памфлетот „Сувремени парадокси“ отпечатен под псевдонимот Леопарди е обвинет и осуден без докажана вина на 5 години тешка робија на Голи Оток. Уште при судењето побарал да биде суден како Бугарин. Набрзо по враќањето од робија емигрира во Бугарија – а таму го дочекуваат со раширени раце. Уф, колку им се погодени такви луѓе за терање на својата приказна. Ете, демек, изворен Македонец тврди дека е Бугарин, дека не постои македонски јазик, нација, историја – па ја напишува ужасната критика на Тротомната историја на македонскиот народ – „Крвта вода не станува“ – исмевајќи го македонизмот до крајни граници. Син му Миле, живее и работи во Скопје, но и тој, само со едно куферче со семејството заминува во Софија, на краток престој, за лекување на детето и никогаш повеќе не се враќа во Македонија. Тој јавно кажувал дека е Македонец – и на своја 35 годишна возраст загинува во сообраќајна несреќа. Некои се убедени дека бил убиен. А Венко, до крајот на животот се декларира како Бугарин.

Што знам, причини да и биде лут на Македонија и тогашниот режим секако имал, но никогаш не можам да најдам оправдување за такво страшно однародување, негирање. Без разлика, сигурно го прислушкувале, го прогонувале, го притискале... ама тоа за мене не е доволна причина да кажам од денес јас не сум Македонка – сум... Немакедонка.

Најуспешна во рехабилитацијата на Венко Марковски е Виолета Ачкоска која го претставува како трагична личност и од чиј текст дури ми одеше да се расплачам (може овде да го симнете во пдф).

И се ова е ок, туку, прашањето ми беше, што јас да им кажам на учениците... кој е по ѓаволите Венко Марковски – и што тие треба да научат од него? Како за да си го спасиш животот се предава татковината? Или дека пишувал песнички? И тоа, искрено, не некои многу „јаки“, барем тие што ги прочитав од збирката „Огинот“ не ме воодушевија. Единствено – дека ги пишувал на македонски...

Не знам...